لس: ویژگی ها و کاربردها برای مطالعات اقلیم گذشته

مطالعات مستند لس، قدمت 185 ساله دارد. بادرفتی‎بودن و غالب‎بودن جزء سیلت، دو ویژگی اصلی رسوبات لسی است. لئونارد در سال 1824 این رسوبات را شناسایی و واژه‎ی لس را برای آنها ارائه کرد. لایل در سال 1833 با گزارش های خود، توجّه جهانی را به این رسوبات جلب کرد. تعیین ماهیّت (بادرفتی، آبرفتی یا تشکیل درجا) و تعیین و تبیین فرآیند های تولید سیلت، دو موضوع مهم پژوهش ها در این دوره بوده اند. برگ (1916) به‎شدّت طرفدار تشکیل درجای لس بود، ولی ریکتوفن، خیلی پیش تر از او، در سال 1882، ماهیّت بادرفتی رسوبات لسی را اثبات کرده بود. تاتکوفسکی در سال 1899، بر اساس رابطه نزدیک پهنه های بزرگ لسی با نواحی یخچالی، نقش یخچال ها را در تولید سیلت مطرح کرد و حتّی تا دهه‎ی اخیر، برخی پژوهشگران مانند اسمالی با آن موافق بوده و سایش یخچالی را تنها عامل دارای انرژی کافی برای تولید سیلت کوارتزی می دانستند. ابرشو در ابتدای قرن بیستم (1911)، لس را به دو دسته‎ی لس سرد و لس داغ یا بیابانی، تقسیم و به عواملی غیر از سایش یخچالی برای تولید سیلت اشاره کرد. در حال حاضر بر اساس منشأ سیلت، رسوبات لسی به چهار دسته‎ی لس یخچالی یا حاشیه‎ی یخچالی، لس بیابانی یا حاشیه‎ی بیابانی، لس کوهستانی یا حاشیه‎ی کوهستانی و لس غیر تیپیک تقسیم شده اند. جنبه‎ی دیگر مطالعات لسی بر اساس مشاهده‎های اولیه هارد کاستل در سال 1890 بود که تشکیل لس را به تغییرات اقلیمی ربط داد. نتیجه‎ی مطالعات فراوان تا به امروز، نشان داده است که رسوب لس و تشکیل خاک، به ترتیب در دوره های سرد یخچالی و گرم بین یخچالی انجام شده است. در ایران پهنه های گسترده‎ی لس در شمال کشور وجود دارد. در دهه‎ی اخیر، مطالعات گسترده ای درباره‎ی جنبه های مختلف رسوبات لسی در قسمت های مختلف ایران انجام شده است؛ با این حال، هنوز نیاز به بررسی‎های بیشتر احساس می شود. در این نوشتار، پژوهش‎هایی که در دنیا درباره‎ی لس‎ها انجام‎شده مورد بررسی قرار گرفته و تاریخچه‎ی مطالعات لس در ایران تشریح می گردد.